8 września, cykl „Gdy świat był młody – mity Greków”, spotkanie z prof. Krzysztofem Mrowcewiczem pt. „Mity: koniec i początek”

 

Jak wyglądały początki świata? Chrześcijanin może odpowiedzieć za Biblią Tysiąclecia:

„Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię”. Starożytny Grek znajdował się w trudniejszej

sytuacji, nie dysponował bowiem świętą księgą, która jednoznacznie wskazywałaby na

jedynie słuszną wersję mitu o powstaniu świata.  W jednych przekazach na początku była

woda, inne mówiły o plątaninie żywiołów zwanej Chaosem, świat stwarzali tytani albo

bogowie. Które opowieści o stworzeniu świata należały do najpopularniejszych?

„Mitologia” Jana Parandowskiego zaczyna się od zdania: „Na początku był Chaos”. Jest to

oczywiste nawiązanie do Biblii, tu jednak w dziele stworzenia brało udział wiele bóstw.

Najstarszymi z nich byli Gaja (Ziemia) i Uranos (Niebo), rodzice gigantów, cyklopów oraz

olbrzymów mających po sto rąk. Rozczarowany tak szpetnym potomstwem, Uranos strącił je

do Tartaru, nieopatrznie oszczędził jednak Kronosa, który zorganizował zamach na ojca i

przejął władzę. Przy okazji pomógł tworzyć świat, bo z krwi Uranosa powstały prześladujące

zbrodniarzy erynie i bogini miłości Afrodyta. Kronos nie panował jednak długo, bo i jego

pokonał w walce syn. Tak opowiedziana historia tworzenia świata (spopularyzowana przez

Hezjoda) przypomina dzieje kształtowania starożytnego państwa: jego fundamentami są

spiski, zdrady i morderstwa. Makabryczne środki wiodą jednak do chwalebnego celu.

Zdrada i zemsta to motywy obecne także w innych mitach o początkach świata. Do

szczególnie interesujących należy mit pelazgijski, w którym najważniejszą rolę odgrywa

wyłaniająca się z Chaosu bogini Eurynome. Niczym Bóg chrześcijan oddzieliła ona morze od

nieba, ale w daleko swawolniejszy sposób, bo przy pomocy tańca. Aby prócz oceanów

pojawiła się ziemia, a na niej flora i fauna, Eurynome potrzebowała już wspólnika, stworzyła

zatem węża Ofiona. Została przez niego zapłodniona, po czym zniosła jajo, z którego wykluły

się ziemia, zwierzęta i rośliny. Niestety Ofion okazał się nad wyraz zarozumiały i po

zamieszkaniu z boginią na Olimpie zaczął deklarować, że to on jest stwórcą świata.

Eurynome uznała, że najwłaściwszą karą dla węża będzie zmiażdżenie mu piętą głowy,

wybicie zębów i uwięzienie w ciemnej jaskini.

W orfickim wariancie mitu o tym, co było na początku, Eurynome zastępowała Noc, a jej

partnerem został Boreasz – personifikacja północnego wiatru, mającego, jak niegdyś

wierzono, możliwość zapładniania. Owocem miłości tych dwojga było srebrne jajo

(utożsamiane z księżycem), z którego wykluł się Eros, powołujący następnie do istnienia

planety. Stworzycielem był tu więc bóg, którego inna wersja mitu o początkach świata

przedstawiała jako syna Afrodyty. Wreszcie Homer za stwórców świata uważał parę tytanów,

Tetydę i Okeanosa, stanowiącego personifikację morza: miał on opasywać swym ciałem całą

ziemię. Literatura czerpała ze wszystkich tych mitów, w miarę upływu czasu przekształcano

je i wzbogacano o wątki filozoficzne. Coraz rzadziej postrzegano greckich bogów jako realne

byty, zaczynano widzieć w nich symbole, archetypy, personifikacje cnót i namiętności.

W „Uczcie” Platona, gdy mowa jest o Erosie, każdy z rozmówców wyobraża go sobie

inaczej. Fajdros opisuje go jako najstarszego z bogów, dzięki któremu ludzie mogą

dokonywać szlachetnych czynów. Agaton jednak sądzi, że Eros nie mógł jeszcze istnieć, gdy

jego krewniacy kastrowali się i zakuwali w kajdany. Kłóciłoby się to z delikatnością jego

natury. Pauzaniasz z kolei utrzymuje, że Erosów jest dwóch: szlachetny i wszeteczny.

Wreszcie Sokrates przedstawia Erosa jako syna Biedy i Dostatku, który odziedziczył po

rodzicach dążenie do piękna oraz życiowy spryt. Łatwo zauważyć, że poglądy bohaterów

„Uczty” nie mogą się ułożyć w spójną całość, jeden mit o Erosie. Nikt jednak nie zostaje

oskarżony o bluźnierstwo. Wiedza o tym, kim był Eros: jednym z wielu bogów czy

stworzycielem świata – pozostaje tajemna. Ale czy jest przez to mniej święta?